Świętokrzyski Park Narodowy

Historia starań o objęcie ochroną Gór Świętokrzyskich sięga czasów przed I wojną światową. W roku 1921 powstał pierwszy w Górach Świętokrzyskich rezerwat im. Józefa Kostyrki na Chełmowej Górze (163 ha), a w roku następnym objęto ochroną rezerwatową dwa fragmenty Łysogór: na południowym zboczu Łysej Góry fragment o powierzchni 196 ha i na północnym zboczu Łysicy - 115 ha. W roku 1932 powiększono obszar rezerwatów do 1347 ha. Park narodowy oficjalnie utworzony został w 1950 roku na obszarze 6054 ha. W 1954 roku na terenie parku powstały dwa kolejne rezerwaty ścisłe: Czarny Las o powierzchni 26,45 ha oraz Mokry Bór o powierzchni 38,44 ha.
Obecna powierzchnia parku wynosi 7632 ha, z czego 7212 ha zajmują lasy. Na terenie parku jest 5 obszarów ochrony ścisłej o łącznej powierzchni 1731 ha.

Geologia i geomorfologia:
Góry Świętokrzyskie są najstarszymi w Polsce i w Europie. Wypiętrzały się podczas kaledońskich ruchów górotwórczych 520-400 mln lat temu. Obecny kształt nadały im hercyńskie ruchy górotwórcze sprzed około 300 mln lat. W okresie panowania morza na tym obszarze, na jego dnie gromadziły się różne osady, które utworzyły kilka podstawowych rodzajów skał takich jak łupki, zlepieńce, piaskowce i wapienie. W skałach tych zachowały się liczne dowody bogatego życia w ówczesnych morzach w postaci skamieniałych śladów organizmów roślinnych i zwierzęcych, z których liczne opisane zostały dla nauki dopiero w latach 1960-1985. W czwartorzędzie, trwającym ostatnie 2 miliony lat, Góry Świętokrzyskie pokrywał okresowo lodowiec. Wyróżniają się one na tle innych gór Polski oryginalną budową geologiczną, polegającą na odsłonięciu pokładów starszych skał zalegających na niżu na dużej głębokości.
Największą osobliwością parku są gołoborza tj. podszczytowe rumowiska głazów kwarcytowych okresu kambryjskiego, pozbawione zazwyczaj roślinności naczyniowej.

Roślinność:
Flora parku reprezentowana jest przez 129 gatunków porostów, 190 gatunków mszaków i 670 gat. roślin naczyniowych, z których 49 podlega prawnej ochronie gatunkowej. Do najbardziej cennych roślin parku należą: kosaciec syberyjski, pełnik europejski, pióropusznik strusi oraz narecznica szerokolistna. Na terenie parku 674 drzewa uznano za pomniki przyrody. Dużym osiągnięciem jest restytucja cisa, którego populacja wynosi obecnie ponad 1300 sztuk. Za najbardziej stabilne uważane jest środowisko gołoborzy z cenną florą i fauną. Przypuszcza się, że zbiorowiska niższych roślin, takich jak porosty, mszaki, wątrobowce, mogą mieć na gołoborzach pierwotny charakter.
Większość powierzchni parku zajmują lasy z udziałem jodły i buka. Mniej liczne są bory sosnowe, bory mieszane sosnowo-dębowe z domieszką jodły, modrzewia, świerka i buka występujące w niższych partiach pasm górskich. Na siedliskach bogatszych występują grądy, zaś w miejscach wilgotnych i zabagnionych, bory wilgotne i bagienne oraz olsy. W ekosystemach leśnych stwierdzono występowanie 35 gatunków drzew.
Gatunkiem specjalnej troski spośród drzew jest jodła pospolita, która przez szereg lat dominowała w lasach świętokrzyskich. Duże znaczenie mają dla parku tereny otwarte, które tworzą zbiorowiska łąkowe oraz gołoborza urozmaicające jego leśny krajobraz.
Do osobliwości parku należy m.in. endemiczny świętokrzyski bór jodłowy Abietetum polonicum oraz stanowiska modrzewia polskiego na Chełmowej Górze.

Zwierzęta:
Fauna parku reprezentowana jest przez ponad 4000 gatunków bezkręgowców oraz 210 gatunków kręgowców - w tym 187 objętych ochroną prawną. Z terenu parku opisano 8 nowych dla nauki gatunków bezkręgowców. Za najważniejszy walor fauny uważa się obecność gatunków górskich i północno-górskich. Są one zwykle składnikami najwartościowszych biocenoz, tj. boru jodłowego, buczyny i gołoborzy. Wyjątkowe pod tym względem są mięczaki, wśród których gatunki górskie stanowią 30%. Gatunki górskie występują również licznie wśród owadów. Wiele górskich, reliktowych gatunków zwierząt żyje w rumowiskach skalnych.

Kultura materialna i turystyka:
Oprócz walorów przyrodniczych, na terenie parku lub w jego bezpośredniej otulinie znajdują się cenne zabytki architektury. Większość z nich ma charakter sakralny. Najcenniejszym zabytkiem jest zespół klasztorny Benedyktynów z pierwszej połowy XII wieku położony na Św. Krzyżu, w którym powstał prawdopodobnie najstarszy polski zabytek piśmiennictwa - Kazania Świętokrzyskie.
Interesującym elementem krajobrazu są kapliczki. Do najbardziej znanych należą kapliczki św. Franciszka i św. Mikołaja położone przy szlaku turystycznym ze Św. Katarzyny na Św. Krzyż. Pozostałe obiekty zabytkowe znajdują się poza parkiem. Należą do nich klasztor sióstr benedyktynek z 1633 r. w Św. Katarzynie; kościoły w Bielinach - wczesnobarokowy z pierwszej połowy XVII wieku, w Bodzentynie - gotycki z połowy XV wieku oraz w Słupi Nowej - późnorenesansowy z drugiej połowy XVII wieku.
Do ważniejszych zabytków należą np. ruiny zamku biskupiego z drugiej połowy XIV wieku w Bodzentynie, wał kultowy wokół Łysej Góry z IX wieku, budynek dawnego opactwa szpitalnego z XVI wieku w Słupi Nowej oraz muzeum hutnictwa także w Słupi Nowej, gdzie odtwarzany jest w okresie tzw. "Dymarek" historyczny wytop żelaza. Na terenie parku i otuliny znajduje się też wiele obiektów upamiętniających walki i martyrologię z czasów powstań narodowych i wojen (głównie II wojny światowej).
Walory przyrodnicze parku można poznawać korzystając z licznych szlaków turystycznych i muzeum przyrodniczo - leśnego na Świętym Krzyżu oraz ścieżek dydaktycznych.