Tatrzański Park Narodowy

Potrzebę ochrony Tatr dostrzeżono już w końcu XIX wieku. W roku 1925 podjęto pierwsze próby utworzenia parku narodowego w Tatrach wspólnie ze Słowacją. Na terenie należącym do lasów państwowych park formalnie utworzono w 1937 r. Po II wojnie światowej w roku 1947 powołano odrębną jednostkę administracyjną Park Tatrzański. Tatrzański Park Narodowy powołano rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 września 1954 roku. W roku 1993 TPN i TANAP (Tatransky Narodni Park po stronie słowackiej) UNESCO uznało za rezerwat biosfery, międzynarodowy obszar o światowym znaczeniu.

Geologia i geomorfologia:
Park obejmuje najmłodsze, najwyższe i jedyne w Polsce góry typu alpejskiego, które charakteryzują się urozmaiconą rzeźbą terenu z deniwelacjami do 1700 m. Obecny wygląd Tatry zawdzięczają głównie zlodowaceniu w plejstocenie. W okresie ostatnich 500 - 10 tys. lat powstawały tam i znikały lodowce.
Najwyższym szczytem polskiej części Tatr i parku są Rysy (2499 m n.p.m.). W Tatrach występują dwie odrębne części. Tatry Wysokie zbudowane są ze skał krystalicznych. Krajobraz ich cechują charakterystyczne formy polodowcowe ostre szczyty i granie oraz liczne kotły zajęte w większości przez jeziora. Tatry Zachodnie budują skały krystaliczne i osadowe. Krajobraz ich składa się m.in. z licznych malowniczych dolin z ostańcowymi formami skalnymi.
Na terenie parku w Tatrach znajduje się ok. 650 jaskiń, z których najdłuższym i najgłębszym jest system jaskiń Wielka Śnieżna - Wielka Litworowa (długość korytarzy 18000 m, głębokość 814 m). Dla ruchu turystycznego udostępnionych jest 6 jaskiń.

Wody:
Na terenie parku występują liczne potoki oraz ok. 30 jezior zwanych "stawami". Są one ważnym walorem krajobrazowym Tatr Wysokich. Największymi tatrzańskimi stawami są Morskie Oko (34,9 ha oraz 50,8 m głębokości) i Wielki Staw Polski (34,4 ha oraz 79,3 m głęb.). Jeziora tatrzańskie odznaczają się bardzo ubogim życiem biologicznym oraz niezwykłą przezroczystością wody. Długość największych potoków przekracza 20 km.
Występujące wodospady i wywierzyska, które jak np. Wodogrzmoty Mickiewicza są jedną z atrakcji parku. Największym wodospadem jest Wielka Siklawa (70 m).

Roślinność:
Roślinność charakteryzuje się typowym układem piętrowym. W reglu dolnym (do 1250 m n.p.m.) dominują lasy jodłowo-bukowe. W reglu górnym (do 1550 m n.p.m.) rosną bory świerkowe, które przechodzą w strefę kosówki i traworośli (do 1800 m n.p.m.) powyżej której jest piętro alpejskie i turni. Liczba gatunków roślin naczyniowych w parku szacowana jest na ponad 1000, wśród których 85 podlega ochronie gatunkowej. W parku rośnie także ok. 600 gat. mszaków, 700 gat. porostów oraz występuje 900 gat. glonów.
Wiele roślin rosnących w parku to endemity tatrzańskie, karpackie lub gatunki rzadkie. Najbardziej cennymi z nich są m.in: limba, skalnica tatrzańska, ostróżka tatrzańska, dębik ośmiopłatkowy, skalnica gronkowa, goryczki i krokusy oraz szarotka alpejska, która jest jednym z symboli Tatr. Do bardziej znanych należą również sit skucina i boimka dwurzędowa tworzące endemiczny zespół wysokogórskich muraw przebarwiających się jesienią na czerwono i nadających charakterystyczny kolor większym obszarom górskim np. "Czerwonym Wierchom"

Zwierzęta:
Bogata fauna parku charakteryzuje się wieloma endemitami oraz gatunkami rzadkimi i objętymi ochroną gatunkową. Do osobliwości faunistycznych parku należą chronione już od połowy XIX wieku kozica i świstak, oraz niedźwiedź brunatny, ryś, wilk, wydra i kilkanaście gatunków ptaków, w tym: orzeł przedni, sokoły, pomurnik i płochacz halny. W wyższych partiach lasów gnieżdżą się głuszec, cietrzew i jarząbek. W lasach liczne są także jelenie, sarny i drobne gryzonie.

Kultura materialna:
Kultura materialna Tatr jest równie ważnym jak przyroda elementem Tatrzańskiego Parku Narodowego. Charakteryzuje się ona swoistą odrębnością i jest szeroko kultywowana. Do najcenniejszych składników kultury górali tatrzańskich należą: gwara, stroje i zwyczaje. O przeszłości zaś świadczą wspaniałe gawędy, liczne szałasy, kapliczki i kościółki. Na przełomie XIX i XX wieku wykształcił się na tym terenie odrębny tatrzański styl architektoniczny.

Zagrożenia i turystyka:
Tatry w przeszłości były silnie eksploatowane. Latem na polanach i halach wypasane były liczne stada owiec, kóz i krów. Nadmierne wypasy spowodowały obniżenie górnej granicy lasu oraz zapoczątkowały procesy erozyjne. W okresie XVII-XIX wieku działały liczne kopalnie i huty, które potrzebowały ogromnych ilości drewna. Na przełomie XIX i XX wieku rozwinęła się turystyka, a błędna gospodarka leśna doprowadziła do powstania sztucznych monokultur świerkowych na siedliskach lasów bukowych i jodłowych. W ostatnich latach zanieczyszczenie powietrza i kwaśne opady zagrażają lasom i ekosystemom wodnym TPN. Zagrożeniem dla przyrody parku są też kłusownictwo, inwestycje sportowe i turystyczne oraz rozwijające się gospodarczo Zakopane.
Tatrzański Park Narodowy obejmując zaledwie 0,07% pow. Polski jest odwiedzany przez ok. 3 mln turystów rocznie, co stanowi ok. 8% mieszkańców kraju. Bogata infrastruktura parku (liczne szlaki turystyczne, schroniska itp.) z trudem wytrzymuje ogromną rzeszę turystów. Z uwagi na wysokie walory przyrodnicze oraz duże zainteresowanie odwiedzających wprowadzono opłaty za wstęp na teren parku.